Inwokacja „Pana Tadeusza” zaczynająca się od słów „Litwo, ojczyzno moja” jest najbardziej znanym fragmentem dzieła. Podczas analizy lektury oraz nauki fragmentu na pamięć (to częste zadanie na różnych etapach edukacji) warto zapoznać się z interpretacją i opracowaniem Inwokacji, które przybliża intencje autora.
Treść inwokacji
Litwo! Ojczyzno moja! Ty jesteś jak zdrowie,
Ile cię trzeba cenić, ten tylko się dowie,
Kto cię stracił. Dziś piękność twą w całej ozdobie
Widzę i opisuję, bo tęsknię po tobie
Panno święta, co Jasnej bronisz Częstochowy
I w Ostrej świecisz Bramie! Ty, co gród zamkowy
Nowogródzki ochraniasz z jego wiernym ludem!
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem,
(Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę
Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę
I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu
Iść za wrócone życie podziękować Bogu),
Tak nas powrócisz cudem na Ojczyzny łono.
Tymczasem przenoś moją duszę utęsknioną
Do tych pagórków leśnych, do tych łąk zielonych,
Szeroko nad błękitnym Niemnem rozciągnionych;
Do tych pól malowanych zbożem rozmaitem,
Wyzłacanych pszenicą, posrebrzanych żytem;
Gdzie bursztynowy świerzop, gryka jak śnieg biała,
Gdzie panieńskim rumieńcem dzięcielina pała,
A wszystko przepasane jakby wstęgą, miedzą
Zieloną, na niej z rzadka ciche grusze siedzą.
Definicja inwokacji
Czym w zasadzie jest inwokacja? Odpowiedzi należy szukać w najlepszych polskich słownikach, takich jak „Słownik terminów literackich” Stanisława Sierotwińskiego.
Inwokacja (wezwanie) –
- Odmiana apostrofy na początku utworu, zwłaszcza eposu, w której autor prosi muzy o natchnienie.
- Formuła wstępna w starych tekstach.
Mickiewicz, wzorem klasyków, poszukuje inspiracji, żeby napisać dobre dzieło. Jest to zabieg charakterystyczny dla epopei. Tego typu apostrofa ma podniosły, patetyczny charakter. W przypadku „Pana Tadeusza” wierszowany zwrot Inwokacji jest pełen emocjonalnych i obrazowych fragmentów, które podkreślają osobisty charakter myśli autora.
Interpretacja inwokacji „Pana Tadeusza”
Adam Mickiewicz kieruję inwokację do Litwy, którą uważa za ojczyznę. Warto w tym miejscu podkreślić, że jako polski pisarz-patriota ma na myśli obszar geograficzny i kulturowy, w którym się wychował. Owa „Litwa” ma w praktyce niewiele wspólnego z współcześnie rozumianym państwem litewskim i wiąże się z Rzeczpospolitą szlachecką. Dość powiedzieć, że Nowogródczyzna, w której rozgrywa się akcja „Pana Tadeusza”, znajduje się dziś w granicach Białorusi.
Tęsknota, którą wyraża autor, ma podwójną wymowę. Z jednej strony Mickiewicz tęskni za krajem lat dziecinnych, który utracił niepodległość. Z drugiej jednak jest faktycznie odcięty od miejsca swojego wychowania, ponieważ mieszka w odległym, francuskim Paryżu, bez możliwości odwiedzenia rodzinnych stron. Jedyne, co mu pozostaje, to wspominanie. Ciekawą obserwacją jest również prawda sprawdzająca się w każdych czasach – „ile Cię trzeba cenić, ten tylko się dowie, kto cię stracił”.
W następnych wersetach Mickiewicz kieruje słowa do Matki Bożej – uwiecznionej zarówno w wileńskim obrazie ostrobramskim, jak i częstochowskim, na Jasnej Górze. Wizerunek Matki Boskiej znajduje się także w Nowogródku. Można więc przyjąć, że duchową muzą Mickiewicza jest nie tyle antyczna, mityczna bogini, co Matka Jezusa. Mickiewicz został bowiem wychowany w wierze katolickiej, czemu daje wyraz swojemu zaufaniu we fragmencie:
Jak mnie dziecko do zdrowia powróciłaś cudem,
(Gdy od płaczącej matki pod Twoją opiekę
Ofiarowany, martwą podniosłem powiekę
I zaraz mogłem pieszo do Twych świątyń progu
Iść za wrócone życie podziękować Bogu).
Z biografii Adama Mickiewicza wiemy, że jako 5-letnie dziecko spadł z dachu (lub wypadł z okna) i stracił przytomność. Jego matka wierzyła, że dzięki modlitwie i wstawiennictwu Matki Bożej przyszły Wieszcz „martwą podniósł powiekę” i błyskawicznie wrócił do zdrowia. Gdy w 1815 roku dostał się na studia, od razu udał się przed wileński obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej, żeby podziękować Bogu.
Dalsza część Inwokacji podkreśla wiarę autora w to, że dzięki Matce Bożej Polska w końcu odzyska niepodległość, a sytuacja pozwoli mu „powrócić na ojczyzny łono”. Warto pamiętać, że utwór został opublikowany w 1834 roku, w 3 lata po klęsce powstania listopadowego, w trakcie którego Mickiewicz zdołał dojechać zaledwie na tereny Wielkopolski.
Tymczasem dusza utęsknionego poety przenosi go do krainy znanej z dzieciństwa, która wyróżnia się takimi obrazami, jak:
- leśne pagórki;
- zielone łąki;
- błękitna woda Niemna;
- zbożowe pola;
- rumiane dziewczęta;
- zielone miedze z gruszami.
Autor sygnalizuje w inwokacji zabiegi literackie, które będzie stosował w całym „Panu Tadeuszu”. Po lekturze dzieła widzimy, z jaką dokładnością przywołuje konkretne obrazy. Czytelnik nie ma problemu z wyobrażeniem sobie okolic Soplicowa, nawet jeżeli nigdy nie przebywał na terenach dawnej Litwy. Żyzne gleby, nieskażona przyroda i proste, wiejskie życie – oto znaki rozpoznawcze miejsca akcji narodowej epopei. To dobry przykład idyllicznego opisu, przywołujący nieco nastrój fraszek Kochanowskiego.