Do dziś nie ustalono z całą pewnością, kiedy Adam Mickiewicz rozpoczął prace nad „Panem Tadeuszem”. Zdaniem Bohdana Zaleskiego mogło się to stać w roku 1831, gdy narodowy wieszcz przebywał w Wielkopolsce. Podobno wówczas powstała idea opisania szlacheckiego dworu i sielankowego, wiejskiego życia.
Zgodnie z wieloma opracowaniami, nawet jeżeli Mickiewicz rozpoczął szkice w Wielkopolsce (a konkretnie w Łukowie, które należało do Józefa Grabowskiego), to dziełu poświęcił się dopiero w Paryżu, pod koniec 1832 roku. 8 grudnia pisał w liście do przyjaciela, że „już ukropił tysiąc wierszy”, a według relacji świadków fragmenty odczytywał paryskim znajomym.
„Pan Tadeusz” powstawał sukcesywnie do stycznia 1833 roku, a następnie od kwietnia do czerwca, gdy Mickiewicz zachorował i opiekował się Stefanem Garczyńskim. 13 listopada 1833 roku, a więc około rok po rozpoczęciu pracy nad dziełem, gotowa była już „piąta pieśń”, czyli piąta księga poematu. Na przełomie 1833 i 1834 roku autor zbliżał się do końca procesu twórczego.
I i II tom „Pana Tadeusza” zostały wydrukowane pomiędzy kwietniem a czerwcem 1834 roku, a następnie wydane przez Aleksandra Jełowickiego. Warto wspomnieć, że wydawca (ale także i autor) odpowiadał również za druk III części „Dziadów” oraz „Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego”.
Wielu krytyków stawiało pytania o dokładną genezę powstania „Pana Tadeusza”. Wedle badaczy, dzieło w naturalny sposób rozrastało się w trakcie tworzenia. Dzięki zachowanym notatkom i listom wiemy dziś, że autor nie zdawał sobie sprawy, iż „Pan Tadeusz” rozciągnie się aż na dwanaście ksiąg. Prawdopodobnie planował zaledwie pięć „pieśni”. Badacze twórczości Mickiewicza podkreślają, że wieszcz najczęściej pracował pod wpływem „iskry”, silnej inspiracji, która zmuszała do wytężonej pracy, łączącej natchnione obrazy w spójną wizję.
Warto podkreślić, że na początku lat 30. XIX wieku Adam Mickiewicz był artystą u szczytu swojej twórczej pracy. Niedługo po premierze III części „Dziadów”, w specyficznym kontekście historycznym po upadku powstania listopadowego, mieszkający w Paryżu poeta cieszył się już dużą sławą, przewyższając w niej być może wszystkich wcześniejszych polskich autorów. Przed „Panem Tadeuszem” zdążył wydać „Sonety Krymskie” czy „Konrada Wallenroda”, które umacniały jego pozycję w świecie literatury i całego polskiego narodu.
Równolegle do spisywania kolejnych wierszy tworzących „Pana Tadeusza” Mickiewicz aktywnie włączył się w życie paryskiego salonu, pisząc po francusku, wygłaszając odczyty, redagując poezję Garczyńskiego czy angażując się w sprawy polityczne, między innymi poprzez tworzenie redakcji „Pielgrzyma Polskiego” i liczne odezwy. Pracując nad literackim opisem Soplicowa, mimochodem wciąż pozostawał pod silnym wpływem świata przedstawionego w „Dziadach”.
Badający genezę utworu podkreślają, że pierwotnie wątek miłosny miał być ograniczony zaledwie do relacji Zosi i Tadeusza, bez udziału Telimeny. Mickiewicz od początku chciał zawrzeć w „Panu Tadeuszu” motywy konfliktu rodowego, zbrodni, a także tajemniczej postaci (w tym przypadku – księdza Robaka, który okazuje się Jackiem Soplicą). Z pozostawionych i zachowanych rękopisów uważny czytelnik wyróżni poprawki i różnice w stosunku do opublikowanego dzieła.
Warto pamiętać, iż Adam Mickiewicz, urodzony w 1798 roku w szlacheckiej rodzinie, wychowywał się na terenach Litwy, którą tak barwie przedstawił na kartach „Pana Tadeusza”. Losy młodego Soplicy w pewnym stopniu pokrywają się z życiorysem autora, choć bohaterowie i ich perypetie zostali wymyśleni.
Podsumowując:
- Adam Mickiewicz, publikując „Pana Tadeusza”, był już popularnym i poważanym autorem;
- pomysł na stworzenie poematu poświęconego życiu wiejskiej szlachty prawdopodobnie powstał w 1831 roku, gdy wieszcz przebywał w wielkopolskim Łukowie;
- praca nad utworem trwała z przerwami między listopadem 1832 a lutym 1834 roku;
- Adam Mickiewicz stworzył dzieło poświęcone litewskiej wsi w pewnym stopniu na podstawie osobistych wspomnień i przeżyć;
- „Pan Tadeusz” ukazał się drukiem w dwóch tomach w czerwcu 1834 roku w Paryżu.