Wydarzenia ukazane w „Panu Tadeuszu” rozgrywają się w litewskich zaściankach: Soplicowie oraz Dobrzynie. Ponieważ utwór toczy się w latach 1811–1812, były to wówczas tereny Nowogródczyzny, ostoi dawnej szlachty polskiej mieszkającej na terenach Wielkiego Księstwa Litewskiego. Region został po rozbiorach włączony do terytorium Cesarstwa Rosyjskiego, a w 1812 roku, gdy dzieje się akcja „Pana Tadeusza” na moment opanowany przez polsko-francuskie wojska połączone w kampanii napoleońskiej.
Warto zauważyć, że epopeja narodowa, jaką jest dzieło Adama Mickiewicza, rozgrywa się nie w mieście, nie w odległych krainach, a nawet nie w małym miasteczku. Miejscem akcji i centrum perypetii Tadeusza Soplicy, księdza Robaka, Telimeny i innych bohaterów jest wieś dworska, zaścianek. Jak wskazuje Stanisław Pigoń w przedmowie do „Pana Tadeusza”: „zaścianek jest formacją etniczno-ekonomiczną stosunkowo rzadką, występuje w niektórych tylko okolicach dawnej Polski, głównie na ziemiach litewsko-białoruskich, w mniejszym stopniu na pograniczu czerwonoruskim; w Polsce centralnej znany jest niewiele i raczej tylko z nazwy, a nie z naocznego oglądu. Dzisiaj formacja ta zanikła i odeszła w przeszłość”.
Nowogródek – miejsce akcji „Pana Tadeusza” na współczesnej mapie.
Zaścianki w rodzaju literackiego Soplicowa powstawały w słabiej zaludnionych obszarach państwa jagiellońskiego, jeszcze w XV wieku. Dobrzyńscy z „Pana Tadeusza” przybyli do osady, nazwanej później Dobrzynem, 400 lat wcześniej z terenów w Wielkopolski. Możemy się domyślać, że sąsiadami Sopliców byli szlachcice etnicznie mazurscy, białoruscy i tatarscy. Pamiętamy również o mieszkańcach pochodzenia żydowskiego, jak przedstawiony w „Panu Tadeuszu” karczmarz Jankiel.
Dzieło Mickiewicza wiernie przedstawia miejsce akcji. Wiadomo przecież, iż litewskie zaścianki były ostoją tradycyjnych wartości i obrządków, zwyczajów szlachty, które nie przemijały nawet na początku XIX wieku. Podczas gdy gęsto zaludnione ośrodki dawnej Korony ulegały gwałtownym procesom rewolucji obyczajowej i przemysłowej, w Soplicowie i innych zaściankach wszystko było „po staremu”.
Żyły tu te same rodziny, układy społeczne i koligacje były niezmienne od pokoleń, a szlachta czy chłopi spędzali czas w identyczny sposób jak ich potomkowie. Wielka polityka docierała do takich miejsc wyłącznie za pośrednictwem rzadkich gości, jak np. emisariusz – Ksiądz Robak czy powracający Tadeusz. Z drugiej strony, szlachta zaściankowa słynęła z silnego patriotyzmu i ofiarnej waleczności w czasie wszelkich konfliktów zbrojnych.
Większość wydarzeń ukazanych w „Panu Tadeuszu” rozgrywa się na dworze w Soplicowie i w jego bliskich okolicach. Należy również wspomnieć:
- zamek Horeszków;
- karczmę Jankiela;
- zaścianek Dobrzyńskich;
- kaplicę.
Wszystkie te miejsca są położone stosunkowo blisko siebie, a ich mieszkańcy dobrze się znają. Zaścianki są własnością szlachetnych rodów, karczma jest prowadzona przez wspomnianego już Żyda Jankiela. Barwnie opisane przez Mickiewicza miejsce akcji wiernie oddaje realia życia na litewskiej wsi na początku XIX w.
Wybudowany pomiędzy zagajnikami, łąkami, polami i pagórkami dwór w Soplicowie jest podmurowany, ale drewniany, z pobielonymi ścianami. Zajazd tworzą także stodoła, studnia i brama. Z opisów wiemy, że wnętrze dworku jest modnie i elegancko wyposażone, m.in. w obrazy narodowych bohaterów czy zegar. W gorszym stanie znajduje się folwark Dobrzyńskich, zarośnięty, zaniedbamy i zniszczony, obrazujący, że niektóre rodziny szlacheckie z biegiem czasu znacznie podupadły. O dawnej świetności zapomniano również w murach dawniej tętniącego życiem zamku Horeszków, który był położony bardzo blisko soplicowskiego dworu.
Podsumowując, Adam Mickiewicz w całości osadził „Pana Tadeusza” w realiach litewskiego zaścianku, na tle niewielkich wsi zamieszkałych przez tradycyjne rody uboższej szlachty. Dzieło rozgrywa się w naturalnym otoczeniu, a dokładne opisy pozwalają wyobrazić sobie wygląd dworków szlacheckich, zamku, karczmy, kaplicy oraz leśnej i wiejskiej przyrody.